Ko te whare wānanga te horopaki i nōhia ai te kura mō ngā mokopuna a ngā atua Māori i te whakaari o Te Rongomaiwhiti. Nā reira, e tika ana kia mihia, otirā, kia wānangahia ngā pou o taua whare wānanga kia kitea ai ngā kōrero i whakairia e te hunga o Te Rongomaiwhiti ki ngā pātū o te whare whakaari o BATS, tōna kotahi wiki ki muri.

Ka tākina e au te kupu whakamiha ki te manawa o te whare nei, ki te tāhuhu rānei o Te Rongomaiwhiti, mōna i whakakōrero i te ao o te Māori ki tā te Māori titiro. Mōna i whai kia whakapūrangiaho ai i tā te Māori kawe i a ia, i tā te Māori whakahāngai hoki i ngā mahi a ngā atua ki ngā mahi a te tangata. Me te aha, nā te manawa o te kaupapa nei i whakahuihui ai te rahi kia whai māramatanga ai rātou ki ngā reka o te ao Māori. Kai aku manu whititua nō te pōkai o Te Rongomaiwhiti, nei te ngākau ka mihi ki tō māia ki te whakatū i tēnei kaupapa hai kai mā te tangata. Kāti, kāore i kō atu i tēnei hai tīmatanga kōrero.

Ka tākina ngā kupu whakaohoooho o runga kia huaina ai te pou tū-a-rongo o Te Rongomaiwhiti hai kōrero māku i tēnei wā. Ko te pou tēnei ka pupuri i ngā reka o te ao Māori i kōrerohia ai i mua rā i te whakaari o Te Rongomaiwhiti. Ko te reo Māori tēnā, ko te kapa haka tēnā, ko ngā mahi a rēhia tēnā, ko te raranga whakaaro tēnā, ko ngā tikanga Māori anō hoki tēnā. Ka noho ko ēnei nuka nō te whakaari ki te pou tū-a-rongo nā te mea, koinei te wāhi o te whare ka nōhia e te tohunga. Nā, mārakerake te kitea, te rāngona anō hoki, kua waia tēnei hunga ki ēnei nuka o te ao Māori. Ka mutu, koinei ētahi āhua matua a te Māori ki te whakakōrero i āna kōrero. Nā reira, kia paku wherawhera i ngā whakaironga o tēnei pou. Ka tīmata atu ki te reo Māori.

I noho ko te reo Māori hai whakamīharotanga mā te katoa i tae atu ki Te Rongomaiwhiti. I pēnei ai nā te kounga, nā te rangatira hoki o te takoto a te kupu. Mēnā he taringa pīkari te tangata ki te takoto o te kupu Māori, ka rongo ia i ngā kupu ngahau, i ngā kupu whakatoi rānei a tēnā, a tēnā, he rite tonu te rongo atu ki ērā i ngā kāuta o te marae. Mēnā he taringa hou pea te tangata ki te reo Māori, ka pōhēhē ia ko te reo i kawea e ngā kaiwhakaari, he reo ōkawa anake. Engari, koinei te koi o te ringatuhi nāna te whakaari i tuhi. Nā te mea, ahakoa he kōrero atua, he kōrero nā ngā atua te mahi, i rongo i ngā wā e tika ana kia ōkawa mai ai te reo. I rongo anō hoki i ngā wā e whakaaetia ana kia ōpaki ai te reo. Nā, i te mutunga iho, koinei te whakatinanatanga o te whakaaro Māori, arā, kia whai i te kauhanganui i roto i ngā mahi katoa a te Māori.

Nā reira, e kore e mutu ngā mihi ki te kaupapa nei i whakarangatira i te reo Māori, i whai hoki kia noho mātaamua ia nō te ōrokohanga mai o te whaaari tae noa atu ki tana whakaaturanga ki te marea. Engari, kotahi noa iho pea taku kupu whakatenatena ki ngā kaiwhakaari o Te Rongomaiwhiti; arā, e mārama ai te rere o te whakaaro, me tika hoki te whakahua i te kupu kōrero. I ētahi wā, i raru te whakahua o te kupu. He hua noa iho pea o te wana, o te āmaimai i rangona e ngā kaiwhakaari. Heoi anō, ehara i te kupu whakatakē tēnei - nā te mea, kua kino kē atu te whakahua a ētahi atu kaiwhakaari, i kaupapa kē atu anō hoki - he kupu āwhina noa iho tēnei.

Nā, ka tahuri atu ki ngā unaunahi a Hine Rēhia, a Tānerore. Kāti, kāre i kō atu, kāre i kō mai te hunga o Te Rongomaiwhiti ki te whakatinana i ēnei nuka whakakōrero i ā tātou kōrero. Eaoia ko te whakamīharotanga o ngā mahi nei, ko tā te hunga whakakōrero i te tītī tōrea, i te tī rākau, i te rākau, i te poi, kia kite atu ai i te hirahiratanga o te ao kapa haka ki a tātou te Māori. Tēnā koutou, e ngā ihi, e ngā wehi, e ngā whakamataku o Te Rongomaiwhiti i kawea atu ā tātou mahi ki tua rā anō o kapenga.

Ka tākina anō he kupu whakaihiihi kia huaina ai te pou tokomanawa o Te Rongomaiwhiti hai wānanga māku i tēnei wā. Ko te pou tēnei ka pupuri i ngā mīharotanga nō te ao whakaari o nāianei me tana hāngai ki te whakaari o Te Rongomaiwhiti. Ko te mahi whakaari tēnā, ko te pae whakaari tēnā, ko te whahoahoa rama tēnā, ko te whakahoahoa oro puoro hoki tēnā, otirā ko ngā nuka katoa nō te ao whakaari o nāianei.

E tika ana kia mihi ki te tokowhā i whakatinana i ngā kiripuaki matua, arā, ko Nehenehe Nui, ko Marangai, ko Tamangarengare, ko Rongotaketake anō hoki. I a rātou te matū o ngā mahi whakaari kia whakaatu ai te ia o te kōrero. Ka hoki ngā mahara ki ngā wāhine i te noho i muri i a au me te nui o tō rātou whakamīharo ki te hanga hako nei a Tamangarengare. Me te aha, kāore a Tamangarengare i paku mataku ki te whakapoapoa tonu i taua hunga wahine rā - otirā, i ngā wāhine katoa. Ki konei, mihi atu ai ki te rangatira o āna mahi. Heoi anō, mōku ake, ko Nehenehe Nui te kiriwhakaari i titia ki te ngākau. He hanga Māori te āhua o tana kawe i a ia, kāore ia i whakameremere i a ia anō, kāore hoki ia i whakamōmona i te āhua o tana kōrero, i te āhua hoki o tana tū. I tino kite ahau i te momo pēnei i ōku tungāne, i ōku karanga tungāne, i ngā rangatahi tāne Māori hoki i te āhua o tā Nehenehe Nui kawe i a ia anō. Nā reira, kai te uri o Tāne, nei au ka tuohu, ka whakanui i a koe i te tōtōtanga mai o tō tāua ahurea pono ki roto i ēnei mahi.

Nā, i tua atu i ngā rākau Māori, kāore he pae whakaari. He rite anō te āhua ki te whakamahinga o ngā rama. Mō te āhua ki ngā whakaritenga oro, i waiho mā te waiata Māori, mā te haka rānei te nuinga o ngā whakahoahoa oro e kapi. Nā reira, ko te hanga o te atamira he rite ki ngā atamira e tū ai te kapa haka, heoi anō, mā te aha i tēnā. Ko ngā kākahu o ngā kiriwhakaari i hāngai ki te ia o te whakaari, arā, he kākahu kura. Nā, kia kī noa iho au i konei, ehara i te mea me whai pae whakaari, me whai kaihoahoa rama whakaari, me whai whakaaro nui ki ngā whakahoahoa oro, ki ngā kākahu rānei, e kounga ai tētahi whakaari. Kāo. Engari, mā ēnei momo nuka o te ao whakaari e eke ai te whakaari ki taumata kē. Pēnei i tā te Māori mahi i te ao kapa haka. Ka whakaniko i āna kupu ki te rangi, i āna rangi ki te mahi ā-ringa, i ngā mahi ā-ringa ki te ihi, ki te wehi, ki te wana. Kāore tēnā tukanga i te rerekē ki te ao whakaari. Mā te āpiti atu i ngā reka katoa o te ao e kite atu tōna ātaahua, tōna tino pitomata rānei. Heoi, he whakapae nōku, he whakaari pea a Te Rongomaiwhiti ka whakatūria e tōna tira ki ngā atamira huri noa i te motu, ka pēnei ai tā rātou whakaaro kia kaua e tino aro ki ēnei nuka nō te ao whakaari.

Heoi anō, kai kīia he whakawā noa iho taku mahi, kārekau. He nui te pitomata kua whakaaturia mai e tēnei whakaari, otirā e te hunga o Te Rongomaiwhiti. Nā reira ko tāku kē he hoatu he kongakonga whakaaro kia tautoko noa iho i te kaupapa, otirā i ā rātou mahi. Tērā pea, kai te hē katoa ahau, ā, kai te pai noa iho tēnā. Ko tā te Māori mahi, he kōrero hāngai mō te tūpono ka kitea he ara e kitea ai te pitomata o tētahi tangata, o tētahi kaupapa kia puta atu ai ia ki te whai ao, ki te ao mārama.

Ka tākina i konei te kupu whakahihiri i te ngākau tangata kia huaina ai te pou tāhū o Te Rongomaiwhiti hai wherawhera māku i tēnei wā. Ko te pou tēnei e whakaatu atu ana i te whenumitanga o te ao whakaari ki te ao Māori me tana hāngai anō ki Te Rongomaiwhiti. E hika, kāore i ārikarika ngā mihi ki te hunga nei i whakapau kaha ki te whakaatu atu i te āheinga o te ao whakaari ki te noho i te ao Māori. Koinei tētahi o ngā painga matua o te whakaari nei ki a au. Nā te mea, kāore i whakamōreareatia te ao Māori kia noho mātaamua ai ko te ao whakaari ki tā te Pākehā titiro. Me te aha, kai te mārama kehokeho ahau ki te uaua o te whai kia kaua e pokea tētahi kaupapa Māori e te ao Pākehā.

Heoi anō, mēnā ka whai te tangata kia kitea ai te kauhanganui o ēnei ao e rua, ka kitea he ao hou. Nā, e kitea ana e Te Rongomaiwhiti taua ao hou. Kāore anō kia tomokia taua ao, engari, kāore e roa ka turakina e Te Rongomaiwhiti taua tatau rā kia pokea ai taua ao. Ko tētahi kupu āwhina a tōku matua kēkē ki a au i taku whai kia pokea te ao whakaari ki te ao Māori ko tēnei: "Kaua e mataku, kāore o tīpuna i mataku." Ko te ia o te kōrero nei e mea ana, me kaua te tangata e mataku ki te toro atu ki ngā mea kāore anō ia kia rongo, kia pā. Mā konā anake koe e mōhio, e mārama, e wheako i tōna painga, i tōna kino rānei. Engari, he māramatanga ka hua i ngā wā katoa. Nā reira, kai aku kauwaka o Te Rongomaiwhiti, whāia tonutia taua ara kia puta atu anō ai te ao Māori ki te whai ao, ki te ao mārama. Mā konā anō ka hui te mārama, ka hui te ora, hui e, tāiki e!

This piece is presented as part of a partnership with Kia Mau Festival. They cover the costs of paying our writers while we retain all editorial control.